آیا لقمان پیامبر بود ؟(براساس سوره ی لقمان...)
یکی از حکمای راستین و بزرگ تاریخ ، حضرت لقمان(ع) است که نامش در قرآن دو بار 1 با عظمت یاد شده و یک سوره قرآن (سی و یکمین سوره) به نام او است . خداوند او را در قرآن براین اساس یاد کرده که فرزندش را به ده اندرز بسیار مهم و سرنوشت ساز نصیحت کرده ، و این نصایح در ضمن پنج آیه سوره لقمان ذکر شده است. 2
مطرح شدن لقمان و حکمت های دهگانه او در قرآن ، و یک سوره به نام او، در کتابی که جاودانی و جهانی است بیانگر آن است که خداوند میخواهد نام لقمان و روش و نصایح حکیمانه او را در پیشانی ابدیت ثبت کرده ، و تابلو قرار دهد، تا شیفتگان حق و عرفان در هر نقطه و عصری، در پرتو آن هدایت یابند ، و از فیوضات آن برای پاک سازی و بِهسازی بهره جویند.
بر همین اساس نخستین سؤال در این راستا این است که لقمان کیست؟ اهل کجاست؟ و در چه عصر میزیسته؟ آیا پیغمبر است یا نه؟ و...
برای دریافت پاسخ به این سؤالات ، نظر شما را به مطالب زیر جلب میکنیم :
1ـ نام او لقمان، و کنیه او ابوالاسود است ، او در سرزمین نَوبَه (واقع در کشور سودان یکی از مناطق افریقا) چشم به جهان گشود. بنابراین قیافه تیره و متمایل به سیاه داشت ، و تاریخ نویسان او را به عنوان سیاه چهره با لب های ستبر و درشت ، و قدم های بلند و گشاد یاد کرده اند.
پس او از نژاد مردم افریقا بود و بعضی او را از اهالی «اِیْله» که شهری بندری در کنار دریا، نزدیک مصر، در سرزمین فلسطین بوده دانستهاند . 3
لقمان نظر به این که عمر طولانی کرد ، با پیامبران بسیار (که طبق بعضی از احادیث تا چهارصد پیامبر) را دیدار کرده است 4 و نظر صحیح این است که او پیامبر نبود .
او عمر طولانی کرد ، که عمرش را از دویست تا 560 سال ، و از هزار تا 3500 سال نوشتهاند، در عین حال بسیار زاهد بود ، و دنیا را به اندازه عبور از سایهای به سایه دیگر در نزدیک آن میدانست.
او مدّتی چوپان و برده قَیْن بن حسر (از ثروتمندان بنیاسرائیل) بود ، سپس بر اثر بروز حکمت های سرشار نظری و عملی از خود ، از طرف اربابش آزاد شد.4و5
امام صادق(ع) پیرامون راز وصول لقمان به مقام حکمت چنین میفرماید: «سوگند به خدا حکمتی که به لقمان داده شده به خاطر ثروت و جمال و حسب و نسب نبود (که او هیچ گونه از این امور را نداشت) ولی به خاطر آن بود که او مردی قوی برای اجرای فرمان خدا، پاک و پرهیزکار، دارای کنترل زبان و تفکّر طولانی در امور، و تیزبین و هشیار بود، روزها (جز در موارد استثنایی) هرگز نمیخوابید، در مجلس در حضور مردم تکیه نمیداد ، و در حضور آنها آب دهان نمیانداخت، و با چیزی بازی نمیکرد،
گفتنی هایی از لقمان
از گفتنی ها این که او دارای فرزندان بسیار بود، آنها را به گرد خود جمع میکرد ، و نصیحت مینمود. و به گفته بعضی گرچه با گفتن «یا بُنَیّ ؛ ای پسرک من» تنها پسر بزرگش را مورد خطاب خود قرار میداد ، ولی خطاب او در حقیقت به همه پسران و فرزندانش ، بلکه به همه انسانها بود ، و با این تعبیر مهرانگیز میخواست عواطف آنها را جلب کند ، و به آنها بفهماند که من همانند پدر دل سوز برای شما هستم، نصایح دل سوزانه مرا که از روی خیرخواهی است بپذیرید.6
در قرآن تنها بخش کوچکی از نصایح لقمان(ع) آمده ، وگرنه او نصایح و پندهای بسیار دارد که در کتب روایی ما از امامان(ع) و پیامبر(ص) روایت شده ، که گردآوری همه آنها دارای چند جلد کتاب خواهد شد.
در یکی از خطاب ها به پسرش می فرماید : « یا بُنَیَّ اِنّی خَدَّمْتُ اَرْبَعَمِأَةَ نَبِیٍ و اخذْتُ مِنْ کَلامِهِمْ أرْبَعَ کلماتٍ، و هِیَ : إذا کُنْتَ فی الصّلوةِ فاحْفَظْ قَلْبَکَ، وَ إذا کُنْتَ عَلَی المائدةِ فَاحفَظْ حلقَکَ، و إذا کُنْتَ فی بَیْتِ الْغَیْرِ فاحْفَظْ عینَک، وإذا کُنْتَ بَیْنَ الخَلقِ فاحْفَظْ لِسانَکَ ؛ ای پسرجان ! من چهار صد پیامبر را خدمت کردم، و از گفتار آنها چهار سخن را برگزیدم :
1ـ هنگامی که در نماز هستی، حضور قلبت را حفظ کن.
2ـ هنگامی که در کنار سفره نشستی گلویت را (از مال حرام) حفظ کن .
3ـ هنگامی که به خانه دیگری رفتی ، چشم خود را (از نگاه به نامحرم) حفظ کن
4 ـ و هنگامی که بین انسانها رفتی ، زبانت را حفظ کن .»7
معنی حکمت، و ابعاد آن
حکمت در اصل از ماده «حَکْم» (بر وزن حرف) به معنی منع است، و از آن جا که علم و دانش و تدبیر که از معانی حکمت است ، انسان را از کارهای خلاف باز میدارد ، به آن حکمت میگویند. حکمت دارای معانی بسیار، و مفهوم گسترده است ، از جمله: معرفت ، شناخت اسرار جهان هستی ، آگاهی از حقایق ، وصول به حق از نظر گفتار و عمل ، شناخت خدا ، شناخت اشیاء آن گونه که هستند ، و نیز به معنی نور الهی که انسان را از وسوسههای شیطانی و تاریکی گمراهیها نجات می بخشد.
حکیم بودن لقمان و راز آن
در آیه 12 سوره لقمان میخوانیم : « وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ؛ ما به لقمان حکمت دادیم.» این آیه بیانگر آن است که خداوندی که حکیم مطلق است ، حکیم بودن لقمان را امضا کرده و او را از حکمت سرشارش، بهرهمند ساخته است.
لقمان پیامبر بود یا نه ؟
شیوه بیان قرآن نشان میدهد که او پیغمبر نبوده است ، و در روایات نیز با صراحت ، پیغمبر بودن او نفی شده ، از جمله روایت شده پیامبر اسلام(ص) فرمود: «حَقَّا اَقُولُ لَمْ یَکُنْ لُقْمانُ نَبِیّا وَلکِنْ عَبْدا کَثیرَ التَّفَکُّرِ، حُسْنَ الْیَقینِ، اَحَبَّ اللّهَ فَاَحَبَّهُ، وَ مَنَّ عَلَیْهِ بِالْحِکْمَةِ ؛به حق میگویم که لقمان ، پیامبر نبود ، ولی بندهای بود که بسیار فکر میکرد ، ایمان و یقینش عالی بود ، خدا را دوست داشت ، و خدا نیز او را دوست داشت ، و خداوند نعمت حکمت را به او عنایت فرمود.»8
اینک این سؤال پیش میآید که حضرت لقمان(ع) با این که پیامبر نبود، چگونه دارای مقام ارجمند حکمت شد و خداوند بخشی از حکمت او را به عنوان اندرز قرآنی، در کنار نصایح خود قرار داد؟
پاسخ آن که لقمان(ع) یک انسان پاک و مخلص و باصفا و... و در صراط سیر و سلوک و عرفان، زحمتها کشید، و بر اثر مخالفت با هوسهای نفسانی و تحمل دشواریها و ریاضت و نفس کشی، دارای چنان لیاقتی شد که خداوند چشمههای حکمت را در وجود او به جوشش درآورد.
آری باران در باغ، لاله میرویاند نه در شورزار، چنان که پیامبر(ص) و امام صادق(ع) فرمودند: «ما اَخْلَصَ عَبْدٌ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ اَرْبَعینَ صَباحا اِلاّ جَرَتْ یَنابِیعَ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلی لِسانِهِ ؛ هر بندهای که تنها برای خدا چهل روز اخلاص ورزد ، خداوند چشمههای حکمت را از قلبش به زبانش جاری سازد.»9
شخصی از لقمان پرسید: این همه علم و حکمت را از کجا به دست آوردی؟ (با این که مدرسه نرفتهای) لقمان در پاسخ گفت : « قَدْرُ اللّهِ وَ اَداءُ الاَمانَةِ، وَ صِدْقُ الْحَدیثِ وَالصَّمْتِ ؛خواست خدا ، و امانت داری ، و راست گویی و کنترل زبان موجب کسب این مقام گردید .»10
سلمان یک نفر عجمی بود ، بر اثر ریاضت و خودسازی و پیمودن مدارج تکامل به مقامی رسید که حضرت علی(ع) او را به لقمان تشبیه کرد ، و در شأن او فرمود : «بخٍّ بَخٍّ سَلمانُ منّا اهلَ البیتِ، و مَنْ لَکُمْ بمثلِ لُقمانِ الحکیم؟ عَلِمَ عِلْمَ الاوّلِ و علمَ الآخِرِ؛ بَه بَه، به مقام سلمان ، او از ما اهل بیت است، شما در کجا مانند سلمان را مییابید که مثل لقمان حکیم است، که از علم پیشینیان و آیندگان آگاهی دارد»
امام صادق(ع) پیرامون راز وصول لقمان به مقام حکمت چنین میفرماید: «سوگند به خدا حکمتی که به لقمان داده شده به خاطر ثروت و جمال و حسب و نسب نبود (که او هیچ گونه از این امور را نداشت) ولی به خاطر آن بود که او مردی قوی برای اجرای فرمان خدا، پاک و پرهیزکار، دارای کنترل زبان و تفکّر طولانی در امور، و تیزبین و هشیار بود، روزها (جز در موارد استثنایی) هرگز نمیخوابید، در مجلس در حضور مردم تکیه نمیداد ، و در حضور آنها آب دهان نمیانداخت، و با چیزی بازی نمیکرد، و هنگام قضاء حاجت و غسل در جایی که او را ببینند نمینشست ، بسیار مراقب وقار خود بود ، خنده بیجا نمیکرد ، و خشمگین نمیشد ، شوخی نمینمود ، برای امور دنیا شاد و محزون نمیشد ، دارای فرزندان بسیار از چند همسر گردید، و اکثر آنها فوت کردند، (بر اثر خشنودی به رضای خدا) درمرگ آنها گریه نکرد ، او هرگاه دو نفر را در حال نزاع میدید ، برای اصلاح آنها پا در میانی میکرد ، و تا بین آنها آشتی برقرار نمیکرد ، از کنار آنها رد نمیشد ، اگر سخن زیبایی از کسی میشنید ، از تفسیرش و از مأخذش میپرسید ، با فقها و علما بسیار همنشینی میکرد... همواره با سکوت معنی دار و عمیق و اندیشیدن و عبرت گرفتن ، خود را اصلاح می کرد ، آنچه را که به نفع معنوی او بود به آن توجّه داشت ، و از کارهای بیهوده روی می گردانید ، از این رو خداوند خصلت حکمت را به او عطا فرمود .»11
حکمتهای ده گانه لقمان در قرآن
خداوند در میان حکمتهای لقمان ، بخشی از حکمتهای او به فرزندش که ده فراز است ، در قرآن در ضمن پنج آیه در سوره لقمان (آیات 13، 16، 17، 18 و 19) میآورد که بیانگر ده نصیحت بزرگ و مفهوم عمیق انسان سازی است، و آن ده فراز عبارتند از:
1ـ توحید ، 2ـ معاد ، 3 ـ نماز ، 4ـ امر به معروف ، 5ـ نهی از منکر ، 6 ـ صبر و استقامت ، 7 ـ تواضع ، 8ـ دوری از خود خواهی ، 9ـ اعتدال در راه رفتن ، 10ـ اعتدال در صدا و سخن گفتن (که مجموعهای از حکمت نظری و عملی ، اعتقادی ، عبادی ، اجتماعی ، سیاسی ، تقویتی، اخلاقی است)، که به خواست خدا هر کدام از این دستورهای حکیمانه ده گانه را در مقالات آینده مورد بررسی قرار میدهیم، به امید آن که از حکمتهای راستین و ژرف و سازنده آن حکیم بزرگ الهی بهرهمند شده، و در پرتو آن، به سعادت و پیروزی بزرگ نایل گردیم.
نتیجه گیری :
لقمان با این که از نظر نژادی ، در سطح پایین بود، ولی در پرتو علم و عمل ، ریاضت و مجاهدت در راه پاک ساز و طی مراحل کمال، به مقام عالی حکمت رسید ، به عنوان مثال سلمان یک نفر عجمی بود ، بر اثر ریاضت و خودسازی و پیمودن مدارج تکامل به مقامی رسید که حضرت علی(ع) او را به لقمان تشبیه کرد ، و در شأن او فرمود : «بخٍّ بَخٍّ سَلمانُ منّا اهلَ البیتِ، و مَنْ لَکُمْ بمثلِ لُقمانِ الحکیم؟ عَلِمَ عِلْمَ الاوّلِ و علمَ الآخِرِ ؛ بَه بَه، به مقام سلمان ، او از ما اهل بیت است، شما در کجا مانند سلمان را مییابید که مثل لقمان حکیم است، که از علم پیشینیان و آیندگان آگاهی دارد.»12
پی نوشت ها :
1 . سوره لقمان (31) آیه 12 و 13.
2 - همان .
3 . مسعودی، مروج الذّهب، ج1، ص46.
4. مروج الذّهب، ج1، ص46؛ تفسیر برهان، ج3، ص273.
5 . محدّث قمی، سفینةالبحار، ج2، ص515، فخرالدین حرّ مکی، مجمع البحرین، واژه لقم؛ علامه مجلسی، بحار، ج13، ص425.
6 . اعلام قرآن خزائلی، ص716.
7 . شیخ حرّ عاملی، با تصحیح علی مشکینی، المواعظ العددیة، ص142.
8. همان، ص424، مجمع البیان، ج8، ص315.
9. همان، ج70، ص242؛ کنزالعمّال، حدیث 5271.
10. علاّمه طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج8، ص215.
11. همان، ص316 و 317.
12. بحارالانوار، ج22، ص330.
فرآوری: زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان
منبع :
- مقاله ؛ حجةالاسلام والمسلمین محمد محمدی اشتهاردی ، پیرامون لقمان حکیم
